W roku 1880 ośmioletni Marian rozpoczął naukę w Collegium Theresianum w Wiedniu, jednej z najlepszych szkół w Europie Środkowej. Początkowo wyróżniał się w przedmiotach humanistycznych, dopiero później zainteresował się naukami przyrodniczymi. Niemały wpływ wywarł na tę decyzję profesor Alojzy Höfler, wówczas nauczyciel w Theresianum, a w przyszłości profesor uniwersytetów w Pradze i Wiedniu, który o swoich najzdolniejszych uczniach mówił: Hasenöhrl jest moim najlepszym uczniem, Smoluchowski zaś, naj-najlepszym [2]. Po latach Smoluchowski przypomniał Höflerowi: dzięki Tobie nauczyłem się w gimnazjum czcić fizykę, matematykę i filozofię jako najmilsze przedmioty [2]. Bracia Smoluchowscy naukę w Theresianum zakończyli z najwyższym odznaczeniem – Tadeusz w 1887, Marian w 1890 r. Dzięki Höflerowi wiedza młodszego z braci wykraczała daleko poza program szkoły średniej. Znał podstawy rachunku różniczkowego i całkowego, geometrii analitycznej i mechaniki teoretycznej.

Studia na Uniwersytecie Wiedeńskim

Rozpoczynając studia na Uniwersytecie Wiedeńskim, Smoluchowski mógł od razu uczestniczyć w wykładach dla studentów trzeciego roku, co umożliwiał ówczesny system wolnego studiowania, a nawet rozpocząć pracę naukową pod kierunkiem profesora Josefa Stefana.

Na Uniwersytecie w Wiedniu pracowało wówczas kilku znanych fizyków, m.in. Ludwig Boltzmann (1844-1906), Franz Serafin Exner (1849-1926), Victor von Lang (1838-1921), Ernst Mach (1838-1916), Gottlieb Adler (1860-1893), ale również matematyk – Emil Weyr (1848-1894), astronom – Edmund Weiss (1837-1917), klimatolog i meteorolog – Julius Hann (1839-1921). O swoich wykładowcach napisał Smoluchowski do wuja Wolskiego z Fiesole w liście z dnia 16 stycznia 1892 roku: Wykłady Stefana są nadzwyczaj zajmujące […]. Także rachunek całkowy u Weyra bardziej interesujący niż przeszłego roku. Oprócz tego jeszcze studiuję astronomię u Weissa i meteorologię u Hanna [2]. Przyjaciółmi Smoluchowskiego z czasów studenckich byli Fridrich Hasenöhrl, Hans Benndorf, Gustav Jäger, Stefan Meyer, Felix Exner i Egon Schweidler.

Pierwsze prace naukowe Smoluchowskiego

Swoją pierwszą pracę naukową: Über die innere Reibung in nicht wässerigen Lösungen [3], opublikował Smoluchowski w roku 1893, jeszcze przed ukończeniem studiów. Ukazała się w Biuletynie Akademii Wiedeńskiej i dotyczyła tarcia wewnętrznego w cieczach.

Rok później, także w Biuletynie Akademii Wiedeńskiej, ogłosił swoją pracę doktorską: Akustische Untersuchungen über die Elastizität weicher Körper [4], której tematyka nawiązywała do wcześniejszych badań profesora Stefana, dotyczących rozchodzenia się dźwięku w wosku. Wyniki pracy obejmowały wyznaczenie modułów sprężystości i ich zależności od temperatury oraz znalezienie wielkości ważnej dla teorii sprężystości: stosunku modułu Younga do modułu skręcenia. Promocja doktorska odbyła się sub auspiciis imperatoris w 1895 r. Młodemu doktorowi wręczono w imieniu cesarza brylantowy pierścień, który był najwyższym odznaczeniem, jakie można było uzyskać w monarchii austro-węgierskiej z tytułu ukończenia edukacji uniwersyteckiej.

Habilitacja

Po blisko dwuletnim pobycie w zagranicznych ośrodkach naukowych, w sierpniu 1897 r. Smoluchowski wrócił do Wiednia już jako uznany w Europie uczony, niebawem otrzymał habilitację i veniam legendi, prawo wykładania fizyki na Uniwersytecie Wiedeńskim.

W 1899 r. uczony opuścił Wiedeń, by objąć katedrę fizyki matematycznej na Uniwersytecie Lwowskim. Rok później otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego i z tej okazji jego wiedeńscy przyjaciele nadesłali depeszę z gratulacjami; podpisy złożyli na niej: Boltzmann, Jäger, Schweidler, Meyer, Hasenöhrl i Exner.

W roku 1908, za prace dotyczące ruchów Browna, fluktuacji gęstości i opalescencji, Akademia Wiedeńska przyznała Smoluchowskiemu Nagrodę Haitingera.

Z końcem 1915 r., po śmierci F. Hasenöhrla, zaproponowano Smoluchowskiemu objęcie katedry fizyki teoretycznej na Uniwersytecie Wiedeńskim. Mimo poparcia wybitnych uczonych tegoż uniwersytetu, a wśród nich Meyera i Exnera, ostatecznie większość rady wypowiedziała się przeciwko Smoluchowskiemu i nie zaakceptowano jego kandydatury. Prawdopodobnie zadecydowały względy narodowościowe.

Literatura:

1. 1. Hunger H., Smoluchowski and Vienna. W: Proceedings of the 2nd ICESHS / Ed. by M. Kokowski. 2008, s. 412-415.
2. 2. Teske A., Marian Smoluchowski, życie i twórczość. Warszawa 1955.
3. 3. Smoluchowski M. (1893), Über die innere Reibung in nicht wässerigen Lösungen. Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften mathematisch-naturwissenschaftliche Klasse, 102, IIa, s. 1136-1140.
4. 4. Smoluchowski M. (1893), Akustische Untersuchungen über die Elastizität weicher Körper. Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften mathematisch-naturwissenschaftliche Klasse, 103, IIa, 739-772.