Z końcem 1985 roku Smoluchowski opuścił Wiedeń, by odwiedzić najsłynniejsze zagraniczne ośrodki fizyki.

Każdy ma dwie ojczyzny, swój kraj i Francję (powiedzenie Francuzów)

Podczas pobytu we Francji Smoluchowski uczestniczył w wykładach na Sorbonie i w Collège de France, ale przede wszystkim prowadził badania w laboratorium profesora Gabriela Lippmanna. Problem, któremu się poświęcił, polegał na sprawdzeniu doświadczalnym prawa Kirchhoffa-Clausiusa, które dotyczy zależności promieniowania cieplnego od ośrodka, w którym ciało promieniujące jest zanurzone.

W 1896 r. w prestiżowych czasopismach naukowych ukazały się dwa artykuły naukowe przygotowane na podstawie przeprowadzonych badań.

1. M. Smoluchowski: Recherches sur la dependance entre le ray-onnement d’un corps et la nature du milieu environnant. Compt. Rend. Acad. Sc., t. 122 (1896), s. 230-233.
2. M. Smoluchowski: Recherches sur une loi de Clausius Au point de vue d’une théorie générale de la radiation. Journal de Physique, t. 5 (1896), s. 488-499.

Gabriel Lippmann (1845-1921), fizyk francuski i luksemburski, profesor Uniwersytetu w Paryżu, członek francuskiej Akademii Nauk.
więcej… Jako pierwszy zbadał i opisał zjawiska elektrokapilarne, przewidział istnienie odwrotnego zjawiska piezoelektrycznego (zjawisko piezoelektryczne odkryli w 1880 bracia Curie, oni również potwierdzili doświadczalnie istnienie odwrotnego zjawiska piezoelektrycznego). W 1891 roku opracował metodę reprodukcji barw opartą na zjawisku interferencji światła, za co w 1908 roku otrzymał Nagrodę Nobla. Był wykładowcą w College de France w czasie, gdy studiowała tam Maria Skłodowska-Curie, która właśnie w jego laboratorium rozpoczynała swoją karierę naukową.
[Zwiń opis]

Paryż opuścił Smoluchowski w lipcu 1896 roku i uczynił to bez większego żalu, bo atmosfera panująca w laboratorium Lippmanna niezupełnie mu odpowiadała, o czym świadczy fragment listu do brata: Lippmann sam nic się o roboty innych nie troszczy…, ledwie go trzy razy widziałem. [2]

Właściciele Hotelu Orfila (ul. Assas 60) upamiętnili pobyt Smoluchowskiego w Paryżu, umieszczając nad wejściem do budynku tablicę informującą o tym, że uczony mieszkał tu na przełomie 1895 i 1896 roku.

U lorda Kelvina

W roku akademickim 1986/1987 Smoluchowski przebywał w laboratorium Lorda Kelvina w Glasgow, gdzie zajmował się doświadczeniami nad przewodnictwem elektrycznym gazów zjonizowanych, wywołanym przez promienie Roentgena. Na podstawie tych badań opublikowano trzy artykuły naukowe, a wyniki doświadczeń Kelvin referował na posiedzeniu Towarzystwa Królewskiego w Edynburgu:

1. lord Kelvin, M. Smoluchowski, J.C. Beattie: Electrification of air by Röntgen rays. Science, t. 5 (1897), z. 108, s. 139-141.
2. J.C. Beattie, M. Smoluchowski: Conductance produced in gases by Röntgen rays, by ultra-violet light, and by uranium, and some consequences thereof. Philos. Mag., vol. 43 (1897), s. 418-439.
3. lord Kelvin, M. Smoluchowski, J.C. Beattie: On electric equilibrum between uranium and an insulated metyal in its neighbourhood. Philos. Mag., vol. 45 (1898), s. 277-279.

William Thomson, od 1892 roku lord Kelvin (1824-1907), autor drugiej zasady termodynamiki.
więcej… Fizyk brytyjski irlandzkiego pochodzenia, profesor Uniwersytetu w Glasgow, od 1890 prezydent Royal Socjety. W założonym przez siebie laboratorium prowadził prace badawcze, pracował twórczo w niemal wszystkich gałęziach fizyki teoretycznej i doświadczalnej, był autorem szeregu wynalazków natury technicznej.
[Zwiń opis]

Od szczytu wieży gmachu aż do laboratorium sięgał drut, na którym wisiał ciężar; miało to służyć do wykazania powolnego wydłużania się drutu wskutek stałego, trwającego latami naprężenia. […] studenci niekiedy przyspieszali proces wydłużania przez porządne szarpnięcie. [1]

O Laboratorium Lorda Kelvina Smoluchowski napisał: Choć umieszczone we wspaniałym gotyckim pałacu uniwersyteckim, co do urządzenia było to raczej muzeum zabytków instrumentalnych, aniżeli nowoczesny instytut fizyczny. […] Ale o wszystkich niedogodnościach zapominało się, gdy zjawiał się Kelvin. […] Jego entuzjazm do nauki, w której pragnął widzieć nie arsenał fachowych wiadomości, lecz głębiej sięgające zrozumienie przyrody, był ogólnie znany. [1]

Kelvin bardzo uprzejmy dla nas; dał nam teraz swoje dzieła, sześć tomów (z listu Smoluchowskiego do rodziców) [Teske, s. 55]

Do Glasgow przyjechał Smoluchowski ponownie w roku 1901, by odebrać doktorat honorowy tamtejszego uniwersytetu, a kilka lat później ukazały się dwie publikacje nawiązujące do jego pobytu w Anglii.

1. M. Smoluchowski, lord Kelvin. Ateneum Polskie, t. I (1908), s. 212-228, a także: Pisma…, T. III, s. 1-15).
2. M. Smoluchowski, Luźne uwagi nad ekonomiczno-społecznymi stosunkami w Anglii. Słowo Polskie 1908 (15, 16 czerwca).

Z wizytą u J.J. Thomsona

Kilka dni spędził Smoluchowski na Uniwersytecie w Cambridge, w głównym centrum badań przyrodniczych. Ponownie przyjechał do Cambridge w sierpniu 1905 roku, podczas półrocznego urlopu naukowego.

Sir Joseph John Thomson (1856-1940), fizyk angielski, odkrywca elektronu, w 1906 roku laureat Nagrody Nobla.
więcej… Studiował fizykę pod kierunkiem Balfoura Stewarta w Manchesterze, dla którego opracował pomiary prowadzonych obserwacji plam na Słońcu. Od 1876 roku pracował na Uniwersytecie w Cambridge, gdzie początkowo poświęcił się studiowaniu matematyki czystej i stosowanej, a w szczególności teorii Maxwella. W roku 1880 podjął pracę w laboratorium Cavendisha pod kierunkiem Karola Rayleigha. Został profesorem w Katedrze Fizyki Doświadczalnej, a w latach 1894-1919 był kierownikiem Laboratorium Cavendisha. Prowadził badania nad przewodnictwem gazów, stworzył pojęcie jonu i elektronu, wyznaczył stałe fizyczne elektronów; z jego odkryć wywodzi się cała nauka o budowie materii i strukturze elektryczności. W swoim laboratorium stworzył doskonałe warunki do pracy naukowej i doświadczalnej, dlatego przybywali do niego fizycy z całego świata, m.in.: Rutherford, Langevin, Natanson, Olejarski, Smoluchowski.
[Zwiń opis]

W laboratorium profesora Warburga

Od kwietniu 1897 roku Smoluchowski pracował w laboratorium Emila Warburga w Berlinie. Równocześnie uczestniczył w wykładach M. Plancka, I.L. Fuchsa i J. van’t Hoffa. Przedmiotem jego zainteresowań były zagadnienia dotyczące promieniowania wysyłanego w wysokiej temperaturze przez bieguny magnesu i badanie stanu polaryzacji. Kolejnym tematem badawczym była kwestia związana z kinetyczną teorią gazów, tzw. skok temperatury. Młodemu uczonemu udało się wykazać, że skok temperatury między gazem a ścianką naczynia istnieje i jest odwrotnie proporcjonalny do ciśnienia, dlatego przy wyższych ciśnieniach zanika, a przy rozrzedzeniu może osiągnąć znaczne wartości. Praca ta miała decydujący wpływ na przyszłą działalność Smoluchowskiego, gdyż skierowała jego uwagę na zagadnienia kinetycznej teorii materii.

Po przeprowadzonych doświadczeniach i opracowaniu ich wyników, Smoluchowski opublikował kolejne prace naukowe:

1. M. Smoluchowski: Über Wärmeleitung in verdünnten Gasen. Annalen der Physik und Chemie, B. 64 (1898), s. 101-130.
2. Über den Temperatursprung bei Wärmeleitung in Gasen. Sitzungsberichte der kaiserl. Akademie der Wissenschaften in Wien. Mathem.-naturw. Klasse, B.107 (1898), Abt. II a, s. 304-329.
3. Über Wärmeleitung in verdünnten Gasen. Annalen der Physik und Chemie, B. 64 (1898), s. 101-130.
4. On conduction of heat by rarefield gases. “Philosophical Magazine”, vol. 46, 1898, s. 192-206.
5. O przewodnictwie cieplnym gazów według dotychczasowych teorii i doświadczeń. „Prace Matematyczno-Fizyczne”, t. 10, 1898, s. 33-64.

Emil Gabriel Warburg (1846-1931), niemiecki fizyk, profesor uniwersytetów w Strassburgu, Frieburgu i Berlinie.
więcej… Prezes Deutsche Physikalische Gesellschaft w latach 1899-1905. Przyjaciel Alberta Einsteina. Prowadził badania w dziedzinie kinetycznej teorii gazów, przewodnictwa elektrycznego, promieniowania cieplnego, ferromagnetyzmu i fotochemii.
[Zwiń opis]

Literatura:

1. 1. Smoluchowski M. (1908) lord Kelvin. Ateneum Polskie, t. I, s. 212-228.
2. 2. Teske A., Marian Smoluchowski, życie i twórczość. Warszawa 1955.