Pasje podróżnicze, fascynacja górami, a także umiłowanie przyrody i wędrówek po świecie pojawiły się u Mariana Smoluchowskiego już we wczesnym dzieciństwie podczas wycieczek po pięknych okolicach Wiednia i rodzinnych wakacji spędzanych nad Morzem Bałtyckim, w Alpach i Lesie Czeskim, ale również podczas wypraw nad jeziora alpejskie, gdzie doskonalił swoje umiejętności pływackie i wioślarskie. W roku 1885, podczas pierwszego pobytu w Zakopanem poznał Tatry, rok później odwiedził Góry Izerskie. Kolejne lata to okres wypraw alpejskich, które prowadzą Smoluchowskiego w najodleglejsze i najtrudniejsze zakątki tych dostojnych, jeszcze nie w pełni odkrytych, gór. Warto zaznaczyć, że pierwszą wyprawę górską, podczas której zdobył liczącą 2139 m n.p.m. górę Hochobir w Karyntii, odbył Smoluchowski jako 12-letni chłopiec, ostatnią była wycieczka na Czerwone Wierchy w Tatrach, w kwietniu 1917 roku, na kilka miesięcy przed śmiercią [10].

W Sekcji Akademickiej Towarzystwa Alpejskiego w Wiedniu

Bracia Tadeusz i Marian Smoluchowscy, przygotowując się do poważniejszych wypraw górskich, które odbywali jako członkowie Sekcji Akademickiej Towarzystwa Alpejskiego w Wiedniu, zgodnie z panującą wówczas ideologią legitymizmu, doskonalili swoje umiejętności zarówno w lecie, jak i w zimie, odwiedzając masywy Raxalpe i Schneeberg, obfitujące w drogi wspinaczkowe o różnej skali trudności (ściany, żleby, kominy, granie). Pierwsze poważne wyprawy alpejskie, w których wzięli udział, to w 1889 r. wyprawa z przewodnikiem w masyw Brenty (Alpy Południowo-Wschodnie), a rok później w Rieserferner Group (na granicy Tyrolu Południowego i Wschodniego). W latach 1890-1894, podczas licznych wypraw górskich, Marian, jego brat Tadeusz i inni pionierzy ówczesnego alpinizmu zdobyli dziewiętnaście dziewiczych szczytów, wytyczyli szereg nowych dróg, wspinając się m.in. w Wysokich i Wschodnich Taurach, Zillertaler Alpen, Alpach Walijskich, Berner Oberlandzie, Ortlerze i w Dolomitach [3]. W roku 1894 zdobył Smoluchowski najsłynniejsze szczyty w Alpach Walijskich: Matterhorn (był pierwszym Polakiem na tym szczycie), Dent Blanche, Zinalrothorn, a także Jungfrau, Finsteraarhorn i Breithorn w Alpach Berneńskich, zwiedził również najpotężniejszy masyw Alp – Monte Rosa.

Szczyty górskie zdobyte przez Smoluchowskiego w latach 1891-1894 (pierwsze wejścia)

Szkockie Highlands

Czas od września 1896 do kwietnia 1897 spędził Smoluchowski w Glasgow, pracując w laboratorium lorda Kelvina. Ale góry są jak narkotyk i Marian, korzystając z okazji, wyjechał w szkockie Highlands, gdzie zdobył Ben Lomond (974 m) i Ben Nevis (1345 m) – najwyższy szczyt w całej Wielkiej Brytanii. Po powrocie opowiadał o wyprawie w klubie alpinistów w Wiedniu, a w „Taterniku” opublikował niepozbawioną humoru relację z tej eskapady [6].

Turystyka, taternictwo i narciarstwo (okres lwowski)

Pobyt Smoluchowskiego na uniwersytecie we Lwowie to czas zaangażowania w pracę naukową i liczne obowiązki administracyjne, ale jego fascynacja górami nie słabnie. Latem i zimą eksplorował Karpaty Wschodnie i Tatry, z niezwykłym zaangażowaniem uprawiał turystykę zimową, taternictwo i narciarstwo. To również czas działalności w Karpackim Towarzystwie Narciarzy i pierwszych wejść zimowych w Beskidach Wschodnich (m.in. na Sywulę) i Karpatach Marmaroskich (m.in.: na Fărcăul i Mihailecul). Jak pisał Armin Teske: były to wycieczki pionierskie nie tylko ze względu na pierwsze wejścia zimą, lecz także z racji użycia nart, wówczas w Polsce jeszcze bardzo rzadkich. Nim wykształcił się obecny styl jazdy, narciarstwo przechodziło fazy, które dziś mają aspekt trochę humorystyczny. Jeżdżono o jednym kiju, regulując nim szybkość jazdy. Narciarz siedział na kiju jak czarownica na miotle. [3]

Taternik nad taternikami

Objęcie katedry fizyki na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1913 roku sprzyjało wyprawom w Tatry, ale działalność Smoluchowskiego jako taternika została doceniona już wcześniej, gdy w 1911 roku powierzono mu stanowisko prezesa Sekcji Turystycznej Towarzystwa Tatrzańskiego i okrzyknięto go „taternikiem nad taternikami”. Z właściwą sobie systematycznością i wytrwałością – pisał W. Goetel, zwiedził wszystkie doliny tatrzańskie oraz dokonał wejść na szereg szczytów, także trudnymi drogami. Szczególnie często widziało go otoczenie Morskiego Oka, Doliny Koprowej i Rohaczy. [2]

Góry i morze…

Dwa były zjawiska przyrody, które ze szczególną siłą działały na duszę Smoluchowskiego: góry i morze. W obu tych zjawiskach pociągała go przede wszystkim ich moc, potęga, wielkość, nasilenie w nich wspaniałości przyrody do najwyższych granic, przy pełnej ich pierwotności i niezepsuciu przez cywilizację [1] – pisał W. Goetel w specjalnym wydaniu czasopisma „Kosmos”, które członkowie Polskiego Towarzystwo Przyrodników im. M. Kopernika poświęcili pamięci Mariana Smoluchowskiego. Na samotnych wyprawach w wątłej łódeczce na falach modrego Adriatyku […], beztroskiej włóczędze po wzgórzach okolicy Krakowa, skąd wzrok zapuszczał się w dal aż po sine łańcuchy Karpat […], na szczytach Matterhornu […], czy na wędrówkach po dalekich fiordach Norwegii – wszędzie szukał i odczuwał jedno wiekuiste, jedyne Piękno przyrody […] i nim się rozkoszował [1] – wspominał W. Goetel. Właśnie takich doznań poszukiwał, wędrując po świecie, przemierzając Austrię, Szwajcarię, Włochy, Hiszpanię, Francję, Anglię, Holandię, Danię, Szwecję, Norwegię, Niemcy, a także, poznając ziemie polskie. Często mawiał, że gdy obcuje z przyrodą jego dusza wychodzi z powłoki cielesnej, a jego jaźń zespala się z przyrodą […], co stanowi największą nagrodę za wszystkie udręki, jakie go kiedykolwiek ze strony ludzi spotkać mogły [4]. Góry pociągały go swoją niedostępnością, która zmuszała do walki i zmagania się z przeciwnościami, był żarliwym miłośnikiem ich pierwotności i dzikości. Tuż przed śmiercią, w 25. rocznicę wstąpienia do Akademickiej Sekcji Klubu Alpejskiego, gdzie w młodzieńczych latach nosił przydomek Marianny, Smoluchowski otrzymał srebrną szarotkę i tytuł seniora (Alter Herr). Obok turystyki, narciarstwa i pływania Smoluchowski uprawiał wioślarstwo, jazdę konną, jazdę na rowerze, gimnastykę, szermierkę i łyżwiarstwo. Uważał bowiem, że sport to ważny czynnik sprzyjający osiągnieciu harmonii życiowej.

Prace Mariana Smoluchowskiego związane z badaniami gór:

1. Smoluchowski M., Kilka uwag o fizycznych podstawach teorii górotwórczych. „Kosmos” 1909, T. 34, s. 547-579.
2. Smoluchowski M., O pewnym zagadnieniu z teorii sprężystości i jego związku z wytwarzaniem się gór fałdowych. „Rozprawy Wydziału matematyczno-przyrodniczego Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie”, 1906, tom 49, Seria A, s. 223-236. (sygn. 1.131).
3. Smoluchowski M., Über ein gewisses Stabilitätsproblem der Elastizitätslehre und dessen Beziehung zur Entstehung von Faltengebirgen. “Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie, Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles”, 1909 (II), s. 3-20.
4. Smoluchowski M., Versuche über Faltungserscheinungen schwimmender elastischer Platten. “Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie, Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles”, 1909 (II), s. 727-734.

Publikacje Mariana Smoluchowskiego związane z działalnością alpinistyczną:

1. Smoluchowski M., Wycieczki górskie w Szkocji. „Taternik” 1915-1921, s. 6-9.

Literatura:

1. 1. Goetel W. (1917) Ze wspomnień osobistych o Maryanie Smoluchowskim. Kosmos, nr 5-12, s. 218-230.
2. 2. Goetel W. (1953) Marian Smoluchowski – człowiek gór. Wierchy, s. 80-100.[UWAGA! Dokument dostępny tylko na dedykowanych komputerach w Bibliotece Wydziału Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej UJ]
3. 3. Kordys R. (1925) Początki polskiego narciarstwa. Narciarstwo Polskie, T. 1, s. 16-32.
4. 4. Świerz M. (1903-1928) Ci, którzy odeszli… (Marjan Smoluchowski). Taternik, T. 12, nr 4-6, s. 95-96.
5. 5. Teske A., Marian Smoluchowski, życie i twórczość. Warszawa 1955.