W roku 1913 zmarł August Witkowski, profesor fizyki doświadczalnej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Zgodnie z jego życzeniem Rada Wydziału Filozoficznego powołała na katedrę fizyki w Krakowie Mariana Smoluchowskiego.

Katedra Fizyki Doświadczalnej na Uniwersytecie Jagiellońskim

Z końcem XIX wieku krakowski Zakład Fizyczny znany był w świecie naukowym za sprawą Zygmunta Wróblewskiego (1845-1888) i Karola Olszewskiego (1846-1915), uczonych, którzy w 1883 roku dokonali skroplenia trwałych składników powietrza. Znana była również postać profesora Augusta Witkowskiego (1854-1913), znakomitego uczonego, nauczyciela i organizatora nauki, który był inicjatorem budowy nowego gmachu Zakładu Fizyki.

Przełom XIX i XX wieku to czas, gdy na Uniwersytecie pracują wybitni uczeni związani z katedrą fizyki: Stanisław Zaremba (1863-1942) i Kazimierz Żorawski (1866-1953), Jan Śleszyński (1854-1931), a także znany fizyk teoretyk, Władysław Natanson (1864-1937).

Początki pracy w Krakowie

Piękny, nowy i obszerny gmach krakowskiego Zakładu Fizyki przy ulicy Gołębiej 13 dawał nadzieję na zorganizowanie nowoczesnego laboratorium. Smoluchowskiego kusiło dostojeństwo Wszechnicy Jagiellońskiej i perspektywa łatwiejszego kontaktu ze światem, dlatego przyjął nominację na profesora fizyki doświadczalnej, mimo że głównie interesowała go fizyka teoretyczna i w tej dziedzinie osiągał już wybitne sukcesy naukowe.

Formalne mianowanie na profesora fizyki eksperymentalnej nastąpiło w kwietniu 1913. W roku akademickim 1913/1914 wykładał fizykę doświadczalną i prowadził cotygodniowe konwersatorium fizyczne. Początkowo pracował w starej siedzibie Zakładu przy ulicy św. Anny 6 (dopiero później Zakład przeniesiono do nowo wybudowanego gmachu przy ulicy Gołębiej 13). Jego współpracownikami byli: Stanisław Loria (1883-1958), Kamil Kraft (1873-1945), Józef Patkowski (1887-1942), Wacław Dziewulski (1882-1938) i przybyły ze Lwowa, późniejszy profesor Akademii Górniczej, Jan Stock (1881-1925). Smoluchowski zaproponował im zajęcie się zagadnieniami doświadczalnymi, które wiązały się bezpośrednio z prowadzonymi przez niego pracami teoretycznymi.

I Wojna Światowa

Działalność Zakładu Fizyki przerwał wybuch pierwszej wojny światowej. W 1914 r., władze austriackie zajęły budynek i zorganizowały w nim szpital wojskowy i aptekę. Część dokumentów zakładowych, książki, aparatura i większość przyrządów zostały na Gołębiej 13, więc dostęp do nich był znacznie ograniczony. Zakład mieścił się tymczasowo w mieszkaniu niedawno zmarłego profesora Olszewskiego w Collegium Chemicum.

Smoluchowski został zmobilizowany 1 stycznia 1915 r. i przez kilka miesięcy pracował w cenzurze wojskowej w Cieszynie. Dzięki staraniom władz Uniwersytetu został zwolniony ze służby wojskowej i powrócił do pracy naukowej i pedagogicznej. Jednak na froncie włoskim poległ jego najbliższy przyjaciel – Hasenöhrl, a wcześniej zginął na wojnie ich kolega, również fizyk – Schönberger. Wydarzenia te szczególnie mocno wpłynęły na psychikę Smoluchowskiego. Nie znosił wojny, często powtarzał: ach, żeby to się raz już skończyło, żeby już było po wojnie [4].

Badania Smoluchowskiego

W okresie krakowskim, wykorzystując obszerny materiał doświadczalny zdobyty przez Svedberga, Perrina i innych fizyków, Smoluchowski kontynuował prace teoretyczne poświęcone uzasadnieniu i rozwinięciu atomistyki. Analizował związek między procesami odwracalnymi i nieodwracalnymi, zajmował się zagadnieniami granic stosowalności i właściwego sformułowania drugiej zasady termodynamiki.

Ostatnie lata życia poświęcił badaniom nad kinetyką koagulacji roztworów koloidalnych. Badania te polegały na stworzeniu podstaw teoretycznych tego zjawiska w oparciu o dane doświadczalne, które przesłał Smoluchowskiemu niemiecki fizyko-chemik Richard Zsigmondy (1865-1929). Zajmował się również analizą podstaw metodologicznych stosowania rachunku prawdopodobieństwa w fizyce, czego owocem są prace o pojęciu przypadku i pochodzeniu praw statystycznych w fizyce.

Dziekan i rektor

W roku akademickim 1916/1917 Smoluchowski pełnił funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego UJ i należał do komitetu organizacyjnego Akademii Górniczej w Krakowie. Zaproponowano mu również objęcie stanowiska profesora fizyki teoretycznej na odradzającym się Uniwersytecie Warszawskim, kuszono perspektywą powierzenia kierownictwa nowo tworzonego instytutu naukowego w Warszawie. Wtedy senat Uniwersytetu Jagiellońskiego, chcąc zatrzymać uczonego w Krakowie, zaofiarował mu extra turnum godność rektora UJ na rok akademicki 1917/1918.

Niestety, tego ostatniego zaszczytnego stanowiska nie zdołał objąć. Zmarł w szczytowym okresie swoich możliwości intelektualnych, 5 września 1917 r., zaraziwszy się szalejącą wówczas w Krakowie czerwonką.

Literatura:

1. 1.Franaszek P., Collegium Witkowskiego. Kraków 2014.
2. 2.Studia z dziejów katedr Wydziału Matematyki, Fizyki, Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Red. S. Gołąb. Kraków 1964.
3. 3.Średniawa B., Historia filozofii przyrody i fizyki w Uniwersytecie Jagiellońskim. Warszawa 2001.
4. 4. Teske A., Marian Smoluchowski, życie i twórczość. Warszawa 1955.